Abbasiler Döneminde Tercüme Hareketi

“… bu kitap insanlık tarihindeki büyük bir entelektüel hareketin somut toplumsal ve tarihsel köklerini ele alıyor …”

Dimitri Gutas

İnsanlık tarihi boyunca toplumları etkileyen birçok olay ve olaylar zinciri meydana gelmiştir. Bu süreçlerde üç önemli kültür etkileşimi gerçekleşmiştir. Bunlar üç büyük tercüme hareketidir. Birincisi M.Ö. 600-400 yılları arasında Sümerler, Fenikeliler ve Mısırlılar gibi medeniyetlerden Grekçe’ye çevrilerin olduğu dönemdir. İkincisi VIII-X. yüzyıllar arasında İslam dünyasında Pehlevice, Süryanice ve Grekçeden Arapçaya yapılan tercümelerdir. Üçüncüsü XII. yüzyılda Avrupalıların Arapça eserleri başta Latince ve İbranice gibi batı dillerine çevirdikleri dönemdir. Söz konusu çeviriler neticesinde kültürler arası etkileşim gerçekleşmiş, sitemli ve kurumsal çevirinin gelişme süreci hızlanmıştır.

Yukarıda zikrettiğimiz tercüme hareketleri salt tarihsel bir kronoloji ile anlatılagelmiştir. Bu klasik anlatı geleneğinin dışına çıkan Yunanca Düşünce Arapça Kültür adlı eserin yazarı Dimitri Gutas olmuştur. Yazar, klasik tercüme tarih anlatıcılığının dışına çıkarak yeni bir üslup ve yapısalcı bir okumayla tercüme hareketlerini aktarmaya çalışmıştır. Gutas eserinde tercüme hareketlerinin nasıl bir strateji ile gerçekleştiğini irdelemiş, dönemin politik havzası hakkında önemli anekdotlar aktarmıştır.

Yazar, klasik tercüme tarih anlatıcılığının dışına çıkarak yeni bir üslup ve yapısalcı bir okumayla tercüme hareketlerini aktarmaya çalışmıştır.

Ona göre sistematik tercüme hareketinin başlangıcı Abbasiler döneminde gerçekleşmiştir. Abbasiler döneminde başta Grekçe olmak üzere, Nabatice, Hintçe ve Pehleviceden tercümeler yapılmıştır. Bu dönemde başlayan tercüme hareketi, Abbasi yönetimi ile toplumunun sosyal ihtiyaç ve eğilimlerine yönelik ilerlemiştir. Gutas’ın Yunan Düşünce Arapça Kültür adlı eserinde temel iddiası da budur. Yazar, eserinde bu tercümelerin özellikle Abbasi halifesi Mansur zamanına yoğunlaştığına dikkat çekmiş ve bu dönemdeki tercümelerin Abbasi yönetim ideolojisine paralel yürütüldüğünün altını çizmiştir. Dolayısıyla Gutas, kitabında Abbasiler dönemindeki tercüme hareketini birkaç aydının, grubun ve bilge bir hükümdarın isteklerine bağlamamaktadır. Gutas’a göre Abbasiler, daha önce Emeviler’in kavmiyetçi yönetim anlayışının aksine daha eşitlikçi bir strateji takip ederek tevarüs ettiği Sasani İmparatorluğu’nun izinden gitmiştir. Bu mananda söz konusu tercüme hareketleri iç ve dış jeopolitik şartlar göz önünde bulundurularak devletin bekası için desteklenen bir hareket olarak sürdürülmüştür.

Mesela, Emevi iktidarı döneminde halifeliğinin merkezi ve başkent olan Şam, Abbasi hanedanının iktidara gelmesiyle Bağdat’a taşınmıştır. Gutas’a göre bu değişiklik uzun vadede tercüme hareketi için çok önemli demografik sonuçlar doğurmuştur. Nitekim Bizans yönetim anlayışının etkisinde olan Şam’ın aksine Bağdat gerek kozmopolit bir yapıya ve Helenleşmiş bir kültüre sahipti. Dolayısıyla tercüme hareketini salt bir grubun ya da bir kültürün etkisi altında yapılmasının önüne geçilmiş oldu. Abbasi hanedanın Bağdat’a taşınmasıyla sistematik olarak başlatılan tercüme hareketleri jeopolitik şartların avantajlarına bağlı olarak Müslümanların kadim birikime tevarüs etmelerini sağlamıştır.

Gutas’a göre Arap fetihleriyle Mezopotamya’da Doğu ve Batı arasındaki sınırlar kalkmış ve böylece yeni bir kültürel atmosfer oluşmuştur. Bu manada gelişen ve genişleyen imparatorluk, içerisindeki söz sahibi grupları ikame etmek için belli stratejik hamleler yapmayı gerekli görmüştür. Devletin stratejik bir hamlesi olan tercüme hareketi de bu gelişmeler üzerine daha sistematik bir yol izlemiştir. Nitekim dönemin önemli coğrafi sınırlarına uluşan Abbasiler, siyasal ve ideolojik açıdan gelebilecek tüm stratejik riskleri tercüme hareketi ile stratejik bir tavır almıştır. Örneğin Abbasilerde önemli bir grubu temsil eden Zerdüştler; Zerdüştçü Sasani Devleti’nin kutsal kitabı olan Avesta’nın, Büyük İskender’in İran’ı el geçirmesinden sonra Yunancaya çevrildiğini ve daha sonra kitabın aslının yakıldığını iddia etmişlerdi. Böylece dönemin birçok Sasani hanedanı bütün Yunanca metinleri Pehleviceye (Eski Farsça) çevirmek istemiş ancak bir müddet sonra Pehlevice bilen İranlı sayısının azalmasıyla bu metinler başta Farsçaya ve nihayet Abbasiler döneminde Arapçaya tercüme edilmişti.

Abbasilerin kılıç zoruyla klasik manada sadece yeryüzünün devlet hükümranlığını amaçlamadıklarını belirten Gutas, Abbasilerin astroloji biliminde yaptığı tercümeler ile gökyüzünün de sırlarına erişme gücünü elinde bulundurduklarına dikkat çekmiştir. Nitekim Abbasiler, astroloji bilimindeki tercümeler ile Sasanilerin “meşru mirasçısı” olduklarını siyasi bir koz olarak kullanma fırsatına sahip olmuşlardır.

Sonuç olarak Gutas, tercüme hareketini; bilimsel, felsefi ve siyasi düşünce pratiklerinin gelişimine bağlı; karmaşık toplumsal bir fenomen olarak değerlendirir. Gutas bu yaklaşım ile tercüme hareketlerini klasik tarihsel kronoloji ve biyografik terminolojinin sınırlarının dışına çıkarmış, entelektüel düşünce dünyasının tercüme hareketlerine yeni bir soluk kazandırmıştır. Böylece Gutas insanlık tarihinde meydana gelen değişimlerin ne zaman, nerede, nasıl, niçin ve kim(ler) tarafından meydana geldiğini birbiriyle ilintili bir portalde ele almayı başarmıştır.

Başvurulan Kaynaklar:

GUTAS, D., Bağdat’ta, A. D. Y. K., Hareketi, Y. A. Ç., & Erken Abbasi Toplumu, Ç. (2003). Lütfi Şimşek, Kitap Yay.

GUTAS, D., Cüneyt, K. A. Y. A., & KAYA, M. C. (2008). İbn Sînâ Felsefesinde Hayal-Oluşturucu Güç (el-Mütehayyile) ve Aşkın Bilgi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (35), 159-174.

MACİT, M., “Tercüme Hareketleri”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/tercume-hareketleri, (20.01.2021).